Γεωκεντρισμός: Από την Κοσμολογία στην Ερμηνεία τής Παρατήρησης

 

Γεωκεντρισμός: Από την Κοσμολογία στην Ερμηνεία τής Παρατήρησης

Ἐν ἀρχῇ ἦν ἡ Γῆ — ή τουλάχιστον αυτό υπαγόρευε το παλαιό κοσμοείδωλο, κατά το οποίο ο πλανήτης μας καθίστατο το αμετακίνητο κέντρο τού σύμπαντος. Ο γεωκεντρισμός, ως επιστημονική υπόθεση και θεολογική επιβεβαίωση, απέδιδε στην ανθρώπινη κατοικία την κοσμική πρωτοκαθεδρία. Πλανήτες, άστρα και ήλιοι υπάκουαν σε αρμονικούς κύκλους και εφαπτομενικές ουράνιες σφαίρες — όλα εστιασμένα στην ετερόφωτη δόξα τής Γης. Η επανάσταση τού Κοπέρνικου, το τηλεσκόπιο τού Γαλιλαίου, και οι νόμοι τού Κέπλερ διέρρηξαν αυτή την ψευδαίσθηση, εκθρονίζοντας τον πλανήτη μας από τη θέση τού επικέντρου.

Ωστόσο, η αφέλεια τού γεωκεντρισμού ίσως να επιβιώνει σε μια άλλη, περισσότερο μεταφυσική εκδοχή του: την επιμονή τού εγωκεντρισμού. Αν ο πρώτος διατύπωνε μια εσφαλμένη φυσική τοπολογία, ο δεύτερος διαπερνά ανεπαίσθητα τις βαθύτερες δομές τής ανθρώπινης νόησης. Το εγώ, αν και αφανές στο παρατηρήσιμο στερέωμα, επανακάμπτει στο επίκεντρο μέσω τής συνείδησης· η αντίληψη τού κόσμου παραμένει αμετάκλητα προσηλωμένη στο "εδώ" και "τώρα" τού υποκειμένου.

Η κάθε ανθρώπινη γνώση συντελείται εντός και διά τού παρατηρητή. Οι αισθήσεις, το νευρικό σύστημα, ακόμη και τα επιστημονικά μας όργανα, είναι προεκτάσεις μιας συνείδησης η οποία δεν είναι εξωτερική προς τον κόσμο, αλλά μέρος του. Το επιστημονικό πείραμα, όσο αντικειμενικό και αν επιδιώκει να είναι, δεν μπορεί να απαλλαγεί από την υποκειμενική μεσολάβηση: οι παρατηρήσεις μεταφράζονται σε δεδομένα, τα δεδομένα σε θεωρίες, και οι θεωρίες σε νόημα — πάντοτε εντός τού ερμηνευτικού ορίζοντα τού ανθρώπου.

Η ερώτηση λοιπόν τίθεται: αν κάθε πρόσληψη τής πραγματικότητας είναι ανθρωποκεντρική, τότε μήπως το σύμπαν — λειτουργικά και φαινομενολογικά — παραμένει γεωκεντρικό, τουλάχιστον από τη σκοπιά τού ανθρώπινου βλέμματος; Όχι βέβαια με την αρχαϊκή έννοια τής φυσικής κυριαρχίας, αλλά με την υπαρξιακή βεβαιότητα τού μοναδικού σημείου αναφοράς.

Η επιστήμη, ενώ αποκαθήλωσε τη Γη από το κοσμικό της βάθρο, εξακολουθεί να εδράζεται στις αισθητηριακές πύλες τού παρατηρητή. Οι θεωρίες περί σχετικότητας, τα πρότυπα τού χωροχρόνου, και οι κοσμολογικές εξισώσεις διατυπώνονται πάντοτε εκ των έσω — από έναν νου που, με παράδοξο τρόπο, είναι ταυτόχρονα προϊόν και θεατής τού κόσμου.

Επομένως, ο γεωκεντρισμός μπορεί να μην αντανακλά μια αστρονομική αλήθεια, αλλά ίσως ενσωματώνει μια ερμηνευτική αναγκαιότητα: ο κάθε τόπος είναι κέντρο, εφόσον είναι σημείο παρατήρησης. Και κάθε παρατηρητής, όσο ασήμαντος κι αν είναι στο σύμπαν των γαλαξιών, φέρει εντός του το κέντρο τού δικού του κόσμου.

Είναι ειρωνικό: όσο περισσότερο ο άνθρωπος προσπαθεί να εκριζώσει τον εαυτό του από το επίκεντρο τού κόσμου, τόσο βαθύτερα εδραιώνει τη θέση του ως θεμελιώδους παρατηρητή. Ο παλιός γεωκεντρισμός εξανεμίστηκε, μα ένας νέος, φαινομενολογικός γεωκεντρισμός παραμένει — όχι ως αλαζονεία, αλλά ως οντολογική συνθήκη. Ο κόσμος δεν περιστρέφεται γύρω από εμάς· κι όμως, δίχως εμάς, ο κόσμος δεν εμφανίζεται.

(17/6/2025)